Hasan EMİR
Hiçbir ahlaki, toplumsal; kaygı ve sorumluluk taşımayan ya da taşıyormuş gibi yaparak tarihin biriktirdiklerini, değerleri ve kavramları bilinçlice harcayarak onun üzerinden sadece kendi bireyselliğine hizmet edecek kadarını sahiplenen yeni türümüze birkaç kelam…
Bugün bir insanlık ve uygarlıktan söz edebiliyorsak bu; binlerce yılda yarattığımız değerler davranış, düşünüş tarzı, alışkanlıklar, ahlâk, inanç, sanat, bilgi, hukuk ve gelenek kültür dediğimiz kavramın toplamını oluşturur. Bu değerler bizlere ‘’kendimizi tanıma’’, ‘’farkındalık’’, ‘‘toplumsallık’’, ‘’bilinç’’ ve ‘’özgür irade’’ gibi insan olma özgünlüğü kazandırır. Bu değerler her zaman ideale ulaşamamıştır elbette fakat toplumsal evrimimiz için her zaman ümit edilen bir ütopyaya sahip olmuşuzdur. İnsan olma sorumluluğu taşıyan ve binlerce yıllık tarihin bir ferdi olan bizler bu ideale daha hızlı varabilmek amacına yöneliyoruz. Ama nasıl ? Elbette bize ait olanı yeniden kazanarak… ‘’Değerlerimizi’’
Modern toplum kendini kurarken bu süreçte insanlığı ve uygarlığı ötelemiş, kar hırsı, piyasalaşma ile birlikte renkli ambalajlar içinde kendi ucuz ahlakını ve değerlerini üretmiştir. Sadece bu kadarla da sınırlı kalmayıp binlerce yılda olgunlaşıp pişen özgürlük, eşitlik, adalet,, mücadele, sevgi, dostluk, mutluluk, paylaşım, aşk, hoşgörü gibi değerlerin de içini boşaltmış onları yeni tanımlamalar ve anlamlandırmalarla çürütmeyi kendinin varoluş amaçlarından biri haline getirmiştir. Bu değerlerin kriterlerini, yanlış bilinçle yoğurarak onları ‘’standardize etme’’ hadsizliğine girmiştir. Elbette bu doğaldır çünkü hiçbir görüş kendi ahlak değerlerini kendi toplumsal normlarını ve alt yapısını piyasaya sunup tükettirmeden varlığını sürdüremez. Bu amaçla ekoloji, insanlık, toplum, kadın, sınıf ve vicdan namına üretilen herşeyi alınıp satılan biriktirilebilen ve tüketilebilen bir hale dönüştürmüştür.
Bilinçaltının varlığı keşfedildiğinden bu yana insan iradesi ve seçimlerini belirleyen temel dinamikler araştırılmış insanlığın içsel dünyasına ait gizemli bilgiler ve teoriler ortaya atılmıştır. Modern bilim ve felsefe’ye öncü fikirleri ile yön veren Freud tarafından libido, Marks tarafından insanı çevreleyen maddi-ekonomik koşullar, Nietzsche’de ulaşılmak istenen ‘’güç istenci’’, evrimsel olarak ‘’hayatta kalma güdüsü’’, Spinoza’da ‘’arzu ‘’ olarak ortaya koyulan güdüler, Freud tarafından ortaya atılan odipal durumlar, insanın özgür iradesi konusundaki kafa karışıklığını pekiştirmiştir. Bilinci şekillendiren bu öğelerin hepsi, manipüle edilebilen, üzerinde oynanabilen bir hassaslığa sahiptir. Bunca tesir altında fikirlerimizin doğruluğuna seçimlerimizin özgürlüğüne, tercihlerimizin kime ait olduğuna ve algılarımıza nasıl güveneceğiz peki ?
Ezberlediğimiz, içini boşalttığımız kavramları ve idealleri slogan olmaktan çıkarıp gerçek anlamına kavuşturabilecek miyiz? Onları içselleştirmeyi başarabilecek miyiz ?
Bu soruların cevabına ulaşmak ve yanılsamalardan kurtulmak insanın gerçekle buluşması için yegane yoldur ve hâkim kültürün fikirlerimizi biçimlendiren ideolojik aygıtlarına karşı koymak, sağlam bir karakter ve devrimci-ilerici bir ruh gerektirir. Uğruna çokça bedeller ödenmiş ve en çok saldırıya uğramış yeniden kazanılması gereken ‘‘özgürlük’’ algısı da aynı içsel ve dışsal etkilerin kontrolünde bir yanılsama yani illüzyon haline gelmiştir.
Alman psikanalist Erich Fromm’a göre de ;
‘’Bizler bilinçli benliğimizin dışındaki güçler ve gizli olarak bizi yöneten tutkular ve çıkarlar tarafından belirleniriz böyle olduğu sürece de özgür değiliz ama uyurgezer, özgür olmayan, belirlenmiş, bağımlı edilgin kişilerken yanılsamalardan vazgeçerek kendimizi uyanmış bilinçli, etkin ve bağımsız kişilere dönüştürebiliriz. Böylece ‘’gerçekliğin’’ ve bundan ötürü de ‘’zorunluluğun’’ tümüyle bilincine varıp özgürlük alanımızı genişletebilir ve bu kölelikten kurtulabiliriz, yaşamın amacı hem Spinoza hem de Marks için kölelikten kurtulmaktır. Bu ereğe giden yol ise yanılsamalarımızı yenip kendi etkin güçlerimizi tam anlamında kullanmaktır. Freud insanın nesnel etkenlerce libidosu ve yazgısınca belirlenmiş olduğunu görmüştür. İnsanların yanılsamalarını yenerek gerçekliği görerek ‘bilinçdışı’ ama ‘gerçek’ olanın bilincine vararak bu belirlenimin üstesinden gelebileceğini düşünmüşütr. Ona göre eğer gerçekliğin bilincine varır ve yanılsamaların üstesinden gelirsek yaşamla başa çıkmak için gerekli güce sahip oluruz.’’1
İnsanı özgür kılan bilinçli eylemdir. Bilgi ve zihin yoksulluğuyla yapılan seçimlerin özgürlük getirmeyeceği aşikârdır. Bunun farkındalığına erişmek ve bunu freudyen bir anlayışla önce kendimize itiraf edip bilinç üstüne çıkararak nevrotik, yanılsamalara hapsolmuş bu zihinden kurtulmanın ilk adımını atmış olacağız ya da yeni insan tipine dönüşüp birer ‘’Homo Consumens’’ olacağız.
‘’ Homo Consumens’’ yani ‘’Tüketen İnsan’’, esas hedefi, öncelikle varolmak değil, sahip olmak, tüketmek ve gitgide daha çok tüketmek olan insandır. Böylece içindeki boşluğu, edilginliği, yalnızlığı ve kaygıları gidereceğini sanır.
’Dev projelerin, dev endüstrilerin, politik yalanların, dev medya güçlerinin ve popüler kültürün şekillendirdiği bir toplumda, çalışma konumunu ve koşullarını hiç etkileyemeyen birey, kendini güçsüz, yalnız, bıkkın, sıkılmış ve kaygılı hisseder. Bir yandan da büyük tüketim sanayilerinin kâr ihtiyaçları reklâmlar yoluyla onu ‘’obur bir yaratık’’ haline getirir; bu müthiş emici yaratık, tüketmek ve hep daha çok tüketmek ister. Onun için her şey (sigaralar, içkiler, cinsellik, filmler, televizyon, geziler ve hatta eğitim, kitaplar, politik mücadele ve konferanslar bile) birer tüketim maddesi olmuştur. Ayrıca üretim çarkının dönebilmesi için yeni uydurma ihtiyaçlar yaratılır, insanın zevkleriyle ve beğenileriyle oynanır.
Tüketen insan, karakterinin aşırı biçimleri iyi bilinen, psiko-patolojik bir olgudur. Gizli kaygı ve ruhsal çöküntülerinden kaçmak için aşırı yeme, aşırı alışveriş ve alkolizmden medet uman, bir telâfi arayan pek çok depresyonlu ve kaygılı kişinin öyküsünde bu olgu görülür.
Tüketen insan, mutluluk yanılsaması (illüzyonu, serabı) içindedir, oysa bilinçaltında, sıkıntı ve edilginlikten boğulmaktadır. Makineleri daha çok hükmü altına aldıkça, bir insan olarak daha güçsüz ve etkisiz hale gelmektedir; daha çok tükettikçe, endüstriyel düzenin yarattığı ve canı istediği gibi oynadığı ve nedense (!) hep artan ihtiyaçlarına daha çok bağlandığı bir köle gibi olmaktadır. Heyecan ve tahriği; coşku, sevinç ve mutluluk sanmakta, maddi rahatlığı, canlı ve dinç olmakla karıştırmaktadır. ‘’Doyurulmuş açgözlülük’’ hayatın anlamı olmakta, bunu sağlamak için çabalamak ise, yeni bir din haline gelmektedir. Tüketme özgürlüğü, insan özgürlüğünün özü sanılmaktadır.’’2
Bu fikirle yetişen bir toplum için her değer tüketilmek için vardır, tükettikçe tükenen kendisi de artık bir nesneye dönüşmüştür. Fakat bunun öz farkındalığına varacak zihinsel yeterliliğe sahip olma ayrıcalığından mahrumlardır. Yüzlerinde bu nedenle bir utancın ve ya üzüntünün izine rastlayamazsınız, onlar için her şey işe yaradığı ölçüde değerlidir, varlığın anlamını sadece tüketim değeriyle ölçerler. Zihinleri kendi güdülerini ve bencil hırslarını rasyonalize etmekle meşguldür. Bir kanser hücresinin hücre içi enerji deviniminin temel molekülü olan ATP depolarını kullandığı gibi bu çelişkilerle tükenmektedirler. İnsan aklının ucuzluğu, kalitesizliği, duygusuzluğu, ilkel güdüleri, zaafiyeti rasyonalize etme ve meşrulaştırma yeteneğinin sınırları oldukça geniştir. Bu insanlığımız için belki de en tehlikeli ‘illüzyon’dur. Homo Consumens’e üzülmeyin,onlara acımayın, onlara bir şey katamadığınız ve bu zehirle kirlenen bir zihne bir şey katamayacak oluşunuz için kendinize kızmayın, bu yeni insana ‘’acımak’’ erdemini (! )göstermeyin. İçindeki boşluğu doldurmak için modanın ürettiklerini tüketmek üzere, kendine misyon ve toplumsal rol atfetmek isteyenlere yardımcı olmak için değişime önce kendinizden başlayın, tükettiklerinizin ve gerçekliğinizin farkına varın ve sorumluluk alın. Çünkü özgürlük sorumluluk gerektirir. Başta kendimize sonra şifa verebileceklerimize…
Popüler algının zehriyle kirlenmiş bir zihin bunu başarabilir mi? Kültür endüstrisinin ucuzluk pazarından kendileri için seçtikleri hayatta, kendisi aynı toksinle kontamine olmuş bir ruh, toplumsal sağlığın bir dağıtıcısı olabilir mi ? Ya kendisi de bu döngünün çarklarından biriyse ve kendiyle beraber bu birikimleri de savurganca harcayan bir zihne sahipse?
(1)Yanılsama Zincirlerinin Ötesinde- Erich Fromm
(2) Hümanist Psikanalizi Marks’ın Teorisine Uygulamak,http://www.cafrande.org/humanist-psikanalizin-marxin-teorisine-uygulanmasi-erich-fromm/ 12.10.2018
Öneriler:
- Black Mirror : Fifteen Million Merits
- Bir Yanılsamanın Geleceği- Sigmund Freud
